Yaren ÇÖRDÜK / GÜNDEME BAKIŞ - Haber kanallarının da gelişen teknolojiye ayak uydurarak sosyal medya ve internet ortamında yerlerini alması ile gün içinde meydana gelen olaylardan insanlar çok daha hızlı ve çok daha kolay haberdar olabiliyorlar. İnternetin zamanla gelişmesi sayesinde ilk etapta tüketen konumunda olan kullanıcılar zamanla üreten konumuna gelmiş bulunmakta. Sosyal medya üzerinden kullanıcıların doğruluğunu araştırmaksızın paylaştıkları ve iddia ettikleri haberlerden kaynaklı olarak günümüzde fazlasıyla yanlış ve asılsız haber sirkülasyonu bulunmakta.

Haber ve bilgi akışı için yalnızca yazılı basının mevcut olduğu dönemlerde uzmanların ısrarla altını çizdiği okuryazarlığın yanına artık yeni medya okuryazarlığı eklendi. Kullanıcıların artık üretici pozisyonunda olması ve sosyal medya ile geniş kitlelere erişmesinden kaynaklı olarak kullanıcıların ürettikleri veya üretilen haberin, bilginin doğruluğunu anlayabilmeleri açısından yeni medya okur yazarlığı son derece önemli.

Kahramanmaraş merkezli gerçekleşen ve 10 ili vuran 7,7 büyüklüğündeki depremde büyük can kayıpları ve tahribatlar yaşandı. Deprem başlığı altında medya üzerinden yayınlanan video ve haberler çok kısa sürede gündemde dolaşmaya başladı. Kimi zaman asılsız veya yalan olan haberleri kullanıcıların ayırt edebilmesi çok önemli. Bu noktada yeni medya okuryazarlığının önemi bir kez daha karşımıza çıkmakta.

Bu gibi durumlarda yanlış haberlerden korunup, doğru haberlere nasıl ulaşırız, doğru sosyal medya kullanımı nedir? Şeklindeki sorularımızı Uşak Üniversitesi İletişim Fakültesi Yeni Medya ve İletişim Bölüm Başkanı Doç. Dr. Emre Vadi Balcı sizler için yanıtladı.

Peki bu bağlamda yeni medya okur yazarlığı nedir?

Dijital (yeni medya) okuryazarlığı, dijital ortamda sunulan bilgiyi değişik şekillerde anlama ve kullanma becerisini ifade etmektedir. Başka bir ifadeyle; yeni teknolojileri kullanma yoluyla zamanımızın getirdiği bilgilere ulaşabilme ve mevcut bilgilerin etkili şekilde kullanılmasıyla bilgi üretilmesi için geliştirdiğimiz beceriler olarak söylenebilir. Bu kavram bilgileri işlemeyi, tutmayı ve aktarmayı da bilmeyi ve yapabilmeyi gerektiren bir süreçtir. Kişi bilgiyi özetlemek, sentezlemek, oluşturmak ve sunabilmek için beceriler kazanmalıdır.


 

Nasıl yeni medya okuryazarı olunur?

Günlük yaşantımızdaki teknolojilerin baskınlığı ve hâkimiyeti, dijital okuryazarlığı kavramının önemini bir kez daha göz önüne sermiştir. Medya profesyonelleri ve akademisyenler özellikle okullarda dijital okuryazarlık becerilerinin geliştirilmesi yönünde açıklamalarda bulunarak, bu konuya daha fazla odaklanmaya başladı. Eğitim alan ve bu konuda kendini geliştiren bireyler, dijital okuryazarlık becerilerini geliştirerek; güçlü parola oluşturma, gizlilik ayarlarını anlama, kullanma ve sosyal medyada neyi paylaşıp neyi paylaşmaması gerektiğini bilmek gibi internet güvenliğinin temelini anlarlar.

Sosyal medyada paylaşılan asılsız haberler, kitlelerde büyük etkilere neden olabilir. Bir  haberin doğruluğu nasıl anlaşılır?

Doğrulama ihtiyacı, basitçe bilgi kaynaklarımızın çoğunun yanlış olduğu gerçeği ile başlar. Bir haberi yalanlarken farklı durumları da göz önünde bulundurmak gereklidir. Kişi kasten veya masum bir şekilde yalan söylüyor olabilir, hafızaları yanıltıcı olabilir, yanlış anlamalar ile dolu olabilir, Tehlikede olabilirler, bildikleri her şeyi veremiyor olabilirler yani doğrulamaya giden yol, her bir olguda değişiklik gösterebilir. 

Doğrulama, üç unsurun karışımını kullanır:

  • Kişinin becerikliliği, ısrarı, şüpheciliği ve yeteneği,

  • Bulabildiğiniz ve konuşmaya ikna ettiğiniz kaynakların bilgisi, güvenilirliği ve dürüstlüğü ve sayısı, çeşitliliği ve güvenirliği,

  • Belgelendirme.

Teknoloji bu üç faktörü uygulama yöntemlerimizi değiştirmiştir. Başarılı doğrulama, teknolojinin etkin kullanımı ve ayrıca doğrulamanın zamanüstü standardına bağlılıktan doğar. Şu unutulmamalıdır. Yanlış bilgiye herkes inanabilir. Şüphe kasınızı çalıştırın. İkinci olarak gördükleriniz gerçeği yansıtmayabilir. 

Görselleri tersine aratın. Üçüncüsü, İçerikler gerçeği tüm yönleriyle yansıtmayabilir. Farklı kaynaklarla karşılaştırın. Dördüncü olarak Resmi gibi görünen belgeler sahte olabilir. Gerçekliğini kontrol edin. QR kod vs. gibi doğrulama araçları var oralardan kontrol edebilirsiniz.  Bir diğeri, bu görüntüler gerçekten buradan mı? Haritalarda keşfe çıkın. Son olarak ise şüphelendiğiniz bilgileri teyite gönderin. www.teyid.org gibi bu işi ciddiyetle yapan sistemler var oraları kullanabilirsiniz. 

-Tersine görsel araması nedir, nasıl yapılır?

Karşılaşılan fotoğrafların arka planını incelemek ya da şüpheli görselleri araştırmak için arama motorlarında tersine görsel arama yapmak faydalı bir yöntem.

Arama motorlarının görsel arama bölümüne ilgili fotoğrafı yükleyip sonuçları analiz ederek.

Tersine görsel aramada başvurulabilecek arama motorlarından ön plana çıkan bazıları

şu şekilde:

Tek bir arama motoru üzerinden yapacağınız bir görsel arama size istediğiniz sonucu sunmayabilir. Bu durumda, alternatiflere de başvurmak gerekebilir. Bu seçeneklere ilaveten Reddit, BetaFace, PicWiser, Pictriev, Kuznech, NeoFace, TwinsOrNot, Azure ve Picsearch gibi birçok alternatif de mevcut. Bunların yanı sıra Flickr, Getty Images, Shutterstock,  Pixabay gibi stok fotoğraf sitelerine de göz atabilirsiniz.

İnsanlar haberleri takip ederek ve bilgi sahibi olurken hangi kaynaklara başvurulmalıdır?

Hiçbir şeye güvenmeyerek yola çıkıp araştırma sürecinde neye güvenip neye güvenmememiz gerektiğini açığa çıkarmak gerekir. Karşı taraf gibi düşünmeliyiz. Bir platform ya da dijital hizmetin her yeni özelliği bir şekilde istismar edilebilir. Kendinizi ideolojik, siyasi, finansal veya başka nedenlerle bu alanı manipüle etmeye çalışan birinin yerine koymak tam da bu yüzden önemli. Dijital içerik ve iletilere baktığınızda, gönderinin ortaya çıkışı ile yayılmasının ardındaki motivasyonları da düşünmeniz gerekiyor.

Yaşadığımız Asrın Felaketi olarak dünyada yankı uyandıran deprem felaketinde afetzedelere destek olabilmek amacı ile yardım kampanyaları başlatıldı ve hemen ardından ise sahte yardım kampanyası kaynakları ortaya çıktı. İnsanlar bu gibi durumlarda nasıl bir yol izlemeli?

Şüpheli bilgileri saptamakta için karşılaştığımız haber, paylaşım ya da fotoğraflarda şüphe kasımızı uyaracak ipuçlarıyla dolu olabilir. Eğer içerik; 

● Direkt olarak duygularınıza hitap eden söylemler/görseller, 

● Haber ya da görselde "flaş açıklama", "tarihi karar" gibi linke tıklamayı teşvik eden ifadeler, 

● Deprem, yangın gibi kriz anlarında, olay yerinden olduğu iddiasıyla paylaşılan bir fotoğraf, 

● Daha çok kişiyle paylaşmaya davet eden çağrılar içeren bir metin, 

● "Uyarı", "gizli" gibi ifadelerin yer aldığı, polis, savcılık gibi kurumlarla ilişkilendirilen bir mesaj, 

● Yazım hataları içeren bir resmi yazı, 

● "Çok gizli", "Kişiye özel" gibi ifadeler barındıran bir resmi yazı, 

● Kaynağı belirtilmeden paylaşılan veriler, barındırıyorsa paylaş ya da beğen butonuna basmadan önce durmakta fayda var. 

Şüpheli bilgileri saptamak, yanlış bilginin yayılımını engellemek için ilk adım. Üzerinde şüphe olan bilginin doğruluğundan emin olmak için izlenebilecek birçok yol var.

Görsel içerikli iddialar için tersine görsel arama yapmak, kaynak araştırması için Google gibi arama motorlarındaki arama komutlarını kullanmak, Google Maps gibi online haritalar üzerinde çalışarak konum doğrulama yapmak bu yollardan birkaçı. 

Yalan bilgi akışının çok daha fazla olacağı bu gibi felaketlerde doğru bilgi akışı açısından nasıl önlemler alınmalıdır?

"Fake news" yani "sahte haber" kavramı, artık tek başına internetteki bilgi düzensizliğini ve bilgi kirliliğini açıklayabilmek için yeterli değildir. 

Bir konuyu teyitte kullandığımız yedi yanlış bilgi türü var. Bunun yanı sıra yanlış bilgiler üretilme veya paylaşılma nedenlerine göre de sınıflandırılıyorlar. 

● Yanlış olduğu fark edilmeden ya da herhangi bir kasıt olmadan paylaşılan yanlış içeriklere mezenformasyon, yani yanlış bilgi, deniyor. 

● Kasten yanıltmak için üretilmiş ve yayılmış yanlış bilgiler ise dezenformasyon olarak tanımlanıyor. 

● Doğru bilginin zarar verme amacıyla kullanılması ise malenformasyon olarak biliniyor.

Yanlış bilgiyle bireysel mücadele: Eleştirel düşünme, pratikle gelişiyor ve bu yüzden karşılaştığımız içeriklere şüpheyle yaklaşmak, bilginin kaynağını ve kaynağın güvenilirliğini sorgulamak ve bu basit adımları her şüpheli bilgi için tekrar etmek yanlış bilginin yayılmasını engelliyor.

Deprem felaketinin yaşandığı gün ve sonrasında enkaz altında kalan insanlar sosyal medya kaynaklarından bilgi akışı paylaşarak yardım istediler. Yine sosyal medya kullanıcıları enkaz altında kalan insanların yardım çağrılarını paylaşarak bir kurtarma çemberi oluşturdular. Sonrasında ise depremzedeler için gerekli kaynakları paylaşarak medya üstünden bir bilgi salınımı yaptılar. Peki, doğru sosyal medya kullanımı var mıdır? Yardım için sosyal medyada bilgilerini paylaşan enkaz altında kalan depremzedeler için bu sonradan kötü durumlara sebep olabilir mi?
 

Afet ve acil durumların öncesi, sırası ve sonrasında bilgi paylaşımının sağlanabilmesinde hem geleneksel medya hem de sosyal medya önemli aktörler haline gelmiştir. Küresel çapta sosyal medya kullanımının hızlı gelişimi ve yaygınlaşması; arama ve kurtarma faaliyetleri, uyarılar, yardım girişimleri, etkilenen insanların ve gönüllülerin mobilizasyonunun sağlanması, kaçış yolları için kriz haritaları ve bir afetin devamında etkilenen toplumun üyeleriyle bağlantı kurulması gibi acil durum bilgilerinin paylaşımı için, sosyal medyanın önemi artmaktadır. Afet zararlarının azaltılmasında sosyal medya platformlarının afet öncesi, afet sırası ve afet sonrasında yapabilecekleri, rol ve sorumlulukları farklılık göstermektedir. Afetlerin yaşanma sıklığının artmasıyla birlikte, hızlı müdahale için bilgi akışı daha önemli hale gelmektedir. 

Sosyal medya bilginin gerçek zamanlı olarak milyonlara ulaştırılabilmesi açısından önemli bir avantaj sunmaktadır. Gerçek zamanlı bilgi, fotoğraflar ve videolar sağlaması ilk müdahale ekibine risk değerlendirmesi ve plan yaparken yardım etmektedir. Ayrıca bireyler uzak bir yerde olsalar bile kriz durumlarında bilgiye erişebilmektedirler. Sosyal medya mesajların anında tüm dünyaya ulaşmasını ve kaynakların harekete geçirilmesini sağlamaktadır.